Gwara Kociewska

Kociewiem i gwarą kociewską zainteresował się najwybitniejszy polski dialektolog Kazimierz Nitsch, który na początku XX w. dotarł tutaj podczas swoich wędrówek po Pomorzu. Wielkie zasługi dla utrwalenia gwary kociewskiej ma również ks. Bernard Sychta wybitny badacz kultury ludowej Kociewia, Kaszub i Borów Tucholskich. Owocem jego długoletniej pracy i badań naukowych jest 3 tomowe dzieło „Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej”, które stanowi pierwszą próbę uporządkowania słownictwa i zapisu fonetycznego gwary kociewskiej.

Dzisiaj do wytrwałych badaczy dialektu kociewskiego zaliczyć można Marię Pająkowską-Kensik ze Świecia, profesora Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego i kierownika Podyplomowego Studium Edukacji Regionalnej. W swojej pracy naukowej i popularyzatorskiej zajmuje się głównie dialektem kociewskim na tle kultury. Oprócz popularnego „Słowniczka gwary kociewskiej”, wydała również „Słowotwórstwo rzeczowników w dialekcie kociewskim” oraz rozprawę „Język a kultura ludowa”.

Opisując dialekt kociewski wyodrębnić w nim można trzy gwary:
– południową (większa część powiatu świeckiego) z wymową samogłosek nosowych typu: gęś – „ganś”, wąż – „wónż”,
– środkową (nad Wierzycą), gdzie często zanika nosowość np. „gaś”, „wóż”,
– północną (między Tczewem a Skarszewami) z wymową typu: „gynsi”.
Różnic w wymowie jest więcej, np. na północy spółgłoski wargowe miękkie wymawia się z dodatkową głoską, np. piasek – „psiasek”, głupi – „głups”i, co nie zdarza się na południu Kociewia.

Ogólnie dialekt kociewski posiada dość prosty system fonetyczny (wymowa) i fleksyjny (odmiana); jednak od języka polskiego różni go wymowa niektórych samogłosek:
– „a” przed spółgłoską „m” i „n” przechodzi często w ó np. dam – dóm, bocian – boción, „a” przechodzi w „y” lub „i” np. chleb – chlib, mojego – mojigo, zaś przed spółgłoską „m”, „n” w „a” np. chłopem – „chłopam”, dzień – „dziań”,
– „o” przed spółgłoskami „m” i „n” przechodzi w „ó” np. dom – „dóm”, on – „ón”,
– na całym Kociewiu, podobnie jak w całej północnej Polsce, samogłoskę „y” wymawia się nieco wyżej, zbliżając się do samogłoski „i” np. gruby – „grubi”, żyto – „żito”.

W odmianie rzeczowników najbardziej osobliwe różnice to:
– na północnym Kociewiu występuje w celowniku l. poj. w rodzaju męskim charakterystyczna końcówka – „owiu” np. zamiast chłopcu – „chłopakowiu”,
– brak końcówki męskoosobowej – „owie” np. zamiast panowie, profesorowie, uczniowie – „pany”, „profesory”, „ucznie”,
– charakterystyczna końcówka – „ów” w dopełniaczu l. mnogiej dla wszystkich rodzajów, np. „chłopów”, „babów”, „dzieciów”.

Wśród form liczebnikowych brak formy dwie, w zamian występuje dwa baby, dwa krowy, itp. Warto zwrócić uwagę na stopniowanie przymiotników przy użyciu przysłówka „gorzy” np. „gorzy chory”, „najgorzy chory”. Osobliwością Kociewia północnego są formy: „tańcoweli”, „greli”, „speli” (zamiast tańczyli, grali, spali).

Typowa odmiana czasownika w czasie teraźniejszym wygląda następująco:
ja – robia, ty – robjisz, on – robji
my – robjim, wy – robjita, óni – robjó
W czasie przeszłym występują dwa typy odmiany:
ja – robiłóm żem robił
ty – robiłeś żeś robił
my – robilim żem robili
wy – robiliśta żeśta robili
Czasownik posiłkowy „być” odmienia się następująco:
ja jestóm / ja żem je
ty jezdeś / ty żeś je
on óna / je
my jestómy / my żam só
wy jesteśta / wy żeśta só
óni só

W słowotwórstwie gwary kociewskiej warto zwrócić uwagę na następujące przyrostki:
– „ak”: nazwy zwierząt, np. cielę – cielak, prosię – prosiak,
– „yszek” lub „uszek”: tworzący wyrazy zdrobniałe, np. kamień – kamuszek,
– „ón”: tworzy formy zgrubiałe, np. duży pies – psión, brzydki ślimak – ślimón.

W stosunku do dzieci używa się zdrobniałych form czasownikowych np. jedz – jedzkaj, idź – idźkaj itp.
Charakterystyczną cechą gwary kociewskiej są wyraźne naleciałości języka niemieckiego, np. użycie form strony biernej czasowników: już zrobiłem – już móm wszistko zrobióne.

Dialekt kociewski w trzech swych odmianach, podobnie jak inne polskie grupy, nie występuje obecnie we wzorcowej, dawnej postaci, jednak wiele jego cech zachował się w codziennej mowie Kociewiaków. Bogactwo języka przodków utrwalone zostało w literaturze, np. „Sadze kociewskiej” Bolesława Ekerta, „Bajkach kociewskich” Bernarda Janowicza.

Współczesną formą ożywienia są liczne gadki po kociewsku (między innymi Antoniego Górskiego) oraz inne teksty w prasie lokalnej. Znajomość dialektu jest ważnym elementem edukacji regionalnej coraz bardziej obecnej w szkołach. W naszym regionie jest to szczególnie, gdyż właśnie gwara kociewska jest podstawą tożsamości regionalnej. Kiedyś zasięg jego występowania wyznaczały granice, dziś wzmacnia poczucie wspólnoty.